गुप्त काळ MCQ Quiz in मराठी - Objective Question with Answer for Gupta Age - मोफत PDF डाउनलोड करा

बरोबर उत्तर म्हणजे भंडागारधिकृत आहे.

मुख्य मुद्दे

• गुप्त काळात राजकीय खजिन्यावर नियंत्रण ठेवणारा सर्वोच्च अधिकारी भंडागारधिकृत होता.
• भंडागारधिकृत राज्याच्या वित्त व्यवस्थापनासाठी जबाबदार होता, ज्यामध्ये राज्याच्या उत्पन्नाचे संकलन, साठवणूक आणि वितरण समाविष्ट होते.
• गुप्त साम्राज्याच्या आर्थिक स्थिरता आणि समृद्धी राखण्यासाठी हे पद महत्त्वाचे होते.
• गुप्त प्रशासनातील इतर महत्त्वाचे आर्थिक अधिकारी समाहाता, करणिक, सन्निधाता आणि अक्षपटलाध्यक्ष होते.

अतिरिक्त माहिती

• समाहर्ता: समाहाता शेती, व्यापार आणि जमिनीपासून उत्पन्न संकलनावर देखरेख करण्यासाठी जबाबदार होता.
• करणिक: हा अधिकारी जमीन नोंदींच्या सुरक्षित रक्षणासाठी जबाबदार होता.
• सन्निधाता: राजकीय खजिना आणि राज्याच्या उत्पन्नाच्या साठवणुकीचा प्रभारी.
• अक्षपटलाध्यक्ष: महालेखाधिकारी, साम्राज्याच्या उत्पन्न आणि खर्चाचे देखरेख करणारा.

योग्य उत्तर गुप्त राजवंश हे आहे.

Key Points

• इ.स. 320 ते इ.स. 550 दरम्यान भारतावर गुप्त राजवंशाने राज्य केले.
• गुप्त साम्राज्याची स्थापना श्री गुप्तने केली होती.

Additional Information

• इसवी सन चौथ्या शतकाच्या सुमारास मगधमध्ये गुप्त साम्राज्याचा उदय झाला आणि त्याने उत्तर भारताचा मोठा भाग व्यापला.
• गुप्त कालखंड हा ‘भारताचा सुवर्णकाळ’ म्हणून प्रसिद्ध आहे.
• गुप्त राजवंशातील पहिल्या दोन राज्यकर्त्यांबद्दल फारच कमी माहिती आहे.
• गुप्त राजवंशाचे महत्त्वाचे राज्यकर्ते खालीलप्रमाणे होते:
  • चंद्रगुप्त प्रथम - (इ.स. 320 - इ.स. 330)
  • समुद्रगुप्त - (इ.स. 330 - इ.स. 380)
  • चंद्रगुप्त द्वितीय - (इ.स. 380 - इ.स. 415)
  • कुमारगुप्त - (इ.स. 415 - इ.स. 455)

योग्य उत्तर सुश्रुत आहे. 

• सुश्रुत हे भारतातील सर्वात प्रसिद्ध चिकित्सक आणि शल्यविशारद आहेत. 
• इ.स. पूर्व 5 व्या शतकात जरी त्यांनी कार्य केले असले तरी त्यांचे हे कार्य, चिकित्सा आणि शस्त्रक्रिया या क्षेत्रातील त्यांचे योगदान पाश्चात्य देशातील अनेक या प्रकारचे शोध लागण्यापूर्वीचे आहे.
• सुश्रुत यांनी नेत्रगोलिक आजारांकरिता आपल्या अनुभवांवर आधारित संपूर्ण खंड सादर केला आहे.

​

योग्य उत्तर चंद्रगुप्त I आहे.

• चंद्रगुप्त I हे गुप्त वंशाचे पहिले राजा होते ज्यांनी महाराजाधिराज ही पदवी मिळविली.

• चंद्रगुप्त I हे गुप्त राजा घटोत्कच यांचे पुत्र आणि गुप्त वंशाचे संस्थापक यांचे नातू होते. या दोघांचीही नावे अलाहाबाद स्तंभलेखांवर महाराज अशी कोरली गेली आहेत.
• ते त्यांचे उत्तराधिकारी समुद्रगुप्तांचे पिता देखील होते.

• चंद्रगुप्त I यांनी लिच्छवि राज्याची राजकुमारी कुमारदेवी यांच्याशी विवाह केला.
• लिच्छवि हा प्राचीन वंश असून त्याच मुख्यालय वैशाली म्हणजे सद्यस्थितीतील बिहार येथे गौतम बुद्धांच्या काळात होते.

योग्य उत्तर कौटिल्य आहे.

Key Points

• कौटिल्याला ‘भारतीय मॅकियाव्हेली’ असेही म्हटले जात.
• अर्थशास्त्र हा संस्कृतमधील अर्थशास्त्र आणि राजकारणावरील चंद्रगुप्त मौर्यच्या समकालीन ग्रंथ कौटिल्य यांनी लिहिला होता.
• आर. शमा शास्त्री यांनी 1905 मध्ये अर्थशास्त्राची हस्तलिखिते प्रथम शोधली होती.
• निकोलो दि बर्नार्डो देई मॅकियाव्हेली हे एक इटालियन मुत्सद्दी, तत्त्वज्ञ, राजकारणी, इतिहासकार आणि लेखक होते.
• त्यांना आधुनिक राजकीय तत्त्वज्ञान आणि राज्यशास्त्राचे जनक म्हटले जाते.
• प्रिन्स (इल प्रिन्सिप) हा इसवीसन 1513 मध्ये लिहिलेला मॅकियाव्हेलीचा प्रसिद्ध ग्रंथ होता.

Additional Information

•  विशाखादत्त
  • मुद्राराक्षस हे विशाखादत्त याने संस्कृतमध्ये लिहिलेले एक नाटक होते.
  • यामध्ये मौर्यकालीन सामाजिक-आर्थिक स्थितीचा आढावा देण्यात आला आहे.
• मेगॅस्थेनिस:
  • मेगॅस्थेनिस हा चंद्रगुप्त मौर्यच्या दरबारातील एक ग्रीक राजदूत होता.
  • त्यांनी इंडिका हा ग्रंथ लिहिला होता, ज्यात मौर्य प्रशासन, विशेषत: पाटलीपुत्रच्या राजधानीचे प्रशासन आणि लष्करी संघटनेबद्दल तपशीलवार माहिती देण्यात आली आहे.
• चंद्रगुप्त मौर्य (इसवीसनपूर्व 322 - 298):
  • चंद्रगुप्त मौर्य हा मौर्य साम्राज्याचा संस्थापक होता.
  • चंद्रगुप्ताने आपल्या आयुष्याच्या अखेरीस जैन धर्म स्वीकारला होता.
  • भद्रबाहूच्या नेतृत्वाखाली जैन भिक्षूंसमवेत तो म्हैसूरजवळील श्रवणबेळगोळ येथे गेला आणि संलेखनांव्रताच्या आचरणाने शेवटी निधन पावला.

योग्य उत्तर आहे सुश्रुत.

• कला, साहित्य, खगोलशास्त्र, वैद्यकीय विज्ञान इत्यादींच्या दृष्टीने गुप्त युग (ई.स.320 ते ई.स. 550) हे भारताचे सुवर्णयुग मानले जाते.
• गुप्त काळात औषधावरील कार्यासाठी सुश्रुत यांना ओळखले जाते.
• सुश्रुत यांच्याबद्दल:
  • ​गुप्त काळात औषधावरील कार्यासाठी सुश्रुत यांना ओळखले जाते.  सुश्रुत हे पहिले भारतीय शल्य चिकित्सक होते.
  • सुश्रुत संहिता हा शस्त्रक्रियेचा संस्कृत ग्रंथ आहे.
    • ​जरी जतन केलेला मजकूर ई.स. 3ऱ्या किंवा 4थ्या शतकातील असला तरी या ग्रंथाचे श्रेय ई.स.पू. 6व्या शतकातील ऐतिहासिक चिकित्सक सुश्रुत यांना देण्यात आले आहे. आयुर्वेदाच्या  (भारतीय पारंपारिक औषध) या तीन मूलभूत ग्रंथांपैकी हा एक ग्रंथ आहे.
  • सुश्रुत संहिता, तिच्या मूळ स्वरूपात 186 अध्यायात विभागली गेली आहे आणि तिच्यात 1,120 आजार, 700 औषधी वनस्पती, खनिज स्त्रोतांमधून बनवलेले 64 सिध्दपदार्थ आणि प्राणी स्रोतांवर आधारित 57 सिध्दपदार्थ यांचे वर्णन आहे.

• गुप्त युग (ई.स.320 ते ई.स. 550):
  • ​प्राचीन भारतातील गुप्त युगाला ‘भारतीय सुवर्णयुग’ म्हणून संबोधले जाते  कारण गुप्त काळात भारतीयांनी कला, विज्ञान आणि साहित्य क्षेत्रात अनेक कामगिरी केलेल्या आहेत.
  • गुप्तांच्या समृद्धीने कला आणि विज्ञानातील विशिष्ट कामगिरीचा काळ सुरू झाला
    • ई.स.320 ते ई.स. 550 दरम्यान गुप्त साम्राज्य टिकले.
  • गुप्त काळात संस्कृत साहित्याचा भरभराट झाली.  महान कवी आणि नाटककार कालिदास हे चंद्रगुप्त विक्रमादित्य यांच्या दरबारात होते.
    • त्यांनी अभिज्ञानशाकुंतलम, कुमारसंभवम, मालविकाग्नि मित्रम, ऋतुसंहारम, मेघादूत, विक्रमोर्वशियम आणि रघुवंशम् अशी महान महाकाव्ये रचली.
  • पंचतंत्रातील विष्णू शर्मा याच काळात होऊन गेले.
  • विशाखदत्ताने मुद्रारक्षाची रचना केली. वारारुची आणि भारतीहारी यांसारख्या इतर भाषाभ्यासकांनी संस्कृत साहित्यात योगदान दिले.
  • थोर भारतीय गणितज्ञ आणि खगोलशास्त्रज्ञ आर्यभट्ट यांनी सूर्य सिद्धांत आणि आर्यभट्टिय लिहिले.
    • त्यांनी पाय (Pi) ची किंमत काढली.
    • त्यांनी पृथ्वी आणि सूर्य यांच्यातील अंतर देखील काढले जे अगदी वास्तविक मूल्याच्या अगदी जवळ आहे.
    1. त्यांनी भूमिती, खगोलशास्त्र, गणित आणि त्रिकोणमिती यावर लिखाण केले.
  • गुप्त युगातील या काही उपलब्धी आहेत.

योग्य उत्तर आहे पर्याय 1 म्हणजे इसवी सन पूर्व 390.

• त्यांच्या दरबारातील विद्वान खगोलशास्त्रज्ञ वराहमिहिर आणि संस्कृत कवी आणि नाटककार कालिदास होते.
• दुसरे चंद्रगुप्त यांना विक्रमदित्य, उत्तर भारतातील एक शक्तिशाली सम्राट (380 - 415 इसवी सन पूर्व) म्हणून ओळखले जाते.
• ते एक विशाल साम्राज्य स्थापन करणारे समुद्रगुप्त यांचे पुत्र होते.
• (इसवी सन पूर्व 88 ते इसवी सन पूर्व 409 पर्यंत ) गुजरात, मुंबईच्या उत्तरेस, सौराष्ट्र आणि पश्चिम भारतातील मालवा हे प्रदेश दुसरे चंद्रगुप्त हे वंचित होते.
• प्रख्यात खगोलशास्त्रज्ञ वराहमिहिर आणि संस्कृत कवी आणि नाटककार कालिदास हे दुसरे चंद्रगुप्त यांच्या दरबारात वास्तव्य करीत होते.

योग्य उत्तर चंद्रगुप्त । आहे.

Key Points 

• चंद्रगुप्त । हे गुप्त घराण्याचे राजा होते, जे उत्तर भारतात राज्य करत होते.
• गंगा क्षेत्रात त्यांनी केलेल्या शक्तिशाली युतींमुळे त्यांना महाराजाधिराज म्हणून ओळखले जात असे.
• त्याने आपल्या लहान वडिलोपार्जित राज्याचे साम्राज्यात रूपांतर कसे केले हे निश्चित नाही, जरी आधुनिक इतिहासकारांमध्ये एक व्यापकपणे स्वीकारलेला सिद्धांत असा आहे की लिच्छवी राजकुमारी कुमारदेवीशी झालेल्या त्याच्या लग्नामुळे त्याला त्याची राजकीय शक्ती वाढविण्यात मदत झाली.
• त्यांचा मुलगा समुद्रगुप्त याने गुप्त साम्राज्याचा आणखी विस्तार केला.

Additional Information 

• समुंद्र गुप्त यांना कविराज म्हणूनही ओळखले जाते.
• व्ही.ए. स्मिथ यांनी समुद्र गुप्त यांना भारताचा नेपोलियन असे नाव दिले.
• चंद्रगुप्त ।। हा विक्रमादित्य आहे. त्यांनी चांदीची नाणी देखील जारी केली (हे करणारे पहिले गुप्त शासक होते).
• कुमारगुप्त यांनी नालंदा विद्यापीठाची स्थापना केली.

योग्य उत्तर पर्याय 4 म्हणजेच दिनार हे आहे.

• गुप्त काळात सोन्याच्या नाण्यांना दिनार म्हटले जात असे.
• गुप्त राजवंश हे कुशाण राजवंशानंतरचे सर्वात महत्त्वाचे राजवंश होते.
• गुप्त कालखंडाचे वर्णन भारतीय इतिहासातील सुवर्णयुग म्हणून केले जाते.
• घटोत्कच यांचे पुत्र चंद्रगुप्त प्रथम हे गुप्त घराण्यातील प्रथम प्रसिध्द शासक होते. चंद्रगुप्त प्रथम यांचा विवाह लिच्छवी-प्रमुख यांच्या कन्या कुमारदेवी यांच्याशी झाला होता.
• चंद्रगुप्त प्रथम यांचे उत्तराधिकारी समुद्रगुप्त हे होते. समुद्रगुप्त इ.स.330 मध्ये सिंहासनावर बसले आणि त्यांनी पुढे सुमारे पन्नास वर्षे राज्य केले.
• समुद्रगुप्तांचे उत्तराधिकारी चंद्रगुप्त द्वितीय हे होते, ज्यांना विक्रमादित्य म्हणूनही ओळखले जाते. विक्रमादित्य यांनी या साम्राज्याचा विस्तार माळवा, गुजरात आणि काठियावाडच्या क्षेत्रांपर्यंत केला.
• महान संस्कृत कवी आणि नाटककार कालिदास हे विक्रमादित्यांच्या  कारकिर्दित प्रसिध्द झाले.

Important Points

गुप्त राजवंश:

• गुप्त वंशाचे संस्थापक श्रीगुप्त होते.
• श्रीगुप्त यांचे उत्तराधिकारी घटोत्कच हे होते. या दोघांना महाराज म्हणत.
• पुढील शासक चंद्रगुप्त प्रथम हे होते आणि त्यांना महाराजाधिराज संबोधले गेले.
• समुद्रगुप्तांकडे महान लष्करी प्रतिभा होती आणि त्यांनी संपूर्ण दख्खनच्या  लष्करी मोहिमेचे नेतृत्व केले होते असे सांगण्यात येते. त्यांनी विंध्य प्रदेशातील वनवासी जमातींवर विजय प्राप्त केला होता.

Key Points

गुप्त राजांच्या काळातील काही प्रसिद्ध घटना:

• प्रसिद्ध चिनी यात्रेकरू, फाहियान यांनी चंद्रगुप्त द्वितीय यांच्या कारकिर्दीत भारताला भेट दिली होती.
• भारतातील त्यांच्या नऊ वर्षाच्या वास्तवातील सहा वर्षाचा कालावधी त्यांनी गुप्त साम्राज्यामध्ये व्यतीत केला.
• चंद्रगुप्त द्वितीय यांनी पश्चिम भारतातील शक क्षत्रप यांच्याशी युद्ध पुकारले.
• या युद्धामध्ये शक क्षत्रपचे अंतिम शासक रुद्रसिंह तृतीय यांचा पराभव  झाला व त्यांना पदच्युत करून त्यांची हत्या केली गेली. रुद्रसिंहाचे  पश्चिम माळवा आणि काठियावाड द्वीपकल्पातील प्रदेश गुप्त साम्राज्यात विलीन करण्यात आले.
• नालंदा विद्यापीठाची पायाभरणी कुमारगुप्त यांनी केली होती.

• गुप्ता घराण्याची स्थापना श्रीगुप्त यांनी 240 इ.स. मध्ये केली होती.
• गुप्त साम्राज्याचा काळ भारतीय इतिहासाचा ‘अभिजात युग’ किंवा ‘सुवर्णकाळ’ म्हणून ओळखला जातो.
• फा-हीयेन हा एक चिनी तीर्थीयात्री होता जो चंद्रगुप्त II च्या कारकीर्दीत एका धार्मिक मोहिमेवर भारत दौर्‍यावर आला होता.
• या काळात अनेक साहित्यिक रचना रचल्या गेल्या. ते होते:
  • कालिदास यांनी अभिज्ञान शकुंतलम आणि मेघदूतम् अशी नाटके लिहिली.
  • भासांनी रामायण आणि महाभारत यांच्यावर आधारीत असलेली 13 नाटके लिहिली.
  • दंडिन यांनी काव्यदर्श आणि दासकुमारचरिता लिहिले.
  • भैरवी यांनी किरातार्जुनियाची रचना केली होती ज्यात किरत आणि अर्जुन यांच्यातील लढाईचे वर्णन केले आहे. 
  • विष्णू शर्मा यांनी पंचतंत्र लिहिले. हे कथानक किंवा संदेशासह विविध कथांचे संकलन आहे.

पर्याय 2, म्हणजेच विष्णुगुप्त हे योग्य उत्तर आहे.

• बिंबिसार हा हर्यंक राजघराण्याचा संस्थापक होता. ज्याने विलीनीकरण आणि विस्ताराचे धोरण अवलंबले होते.
• मौर्य साम्राज्याची स्थापना चंद्रगुप्त मौर्याने केली होती.
  • अशोक हा मौर्य शासकांपैकी महान होता.
  • इ.स.पूर्व 261 मधील कलिंग युद्धासाठी तो ओळखला जातो.
• गुप्त साम्राज्याची स्थापना श्रीगुप्त यांनी केली होती.
  • समुद्रगुप्त हा गुप्त साम्राज्याच्या महान शासकांपैकी एक होता आणि त्याला भारताचा नेपोलियन देखील म्हटले जात असे.
  • विष्णुगुप्त हा गुप्त साम्राज्याचा शेवटचा मान्यताप्राप्त राजा होता.